نام سیلندرهای گاز مایع خاطرات زیادی را در ذهن شنوندگان و بینندگانش تداعی می‌کند. گاه این خاطره استفاده از این کپسول‌ها در غیاب گاز شهری است، گاه خاطرات یک پیک‌نیک و سفر گردشی یا حتی خاطرۀ یک کارگاه تولیدی. این کپسول یا سیلندرهای گاز مایع در اندازه‌ها و کاربردهای متفاوتی تولید و استفاده میشوند. بدون تردید آشناترین آن‌ها همین گازهای پیک‌نیک سفری است، وسایلی که به‌احتمال‌زیاد بیشتر مردم روی زمین در کشورهای مختلف حداقل یک‌بار از آن استفاده کرده‌اند.
در این نوشتار نگاهی دقیق‌تر به سیلندرهای گازی خواهیم انداخت. کپسول‌هایی همیشه بسیار کارگشا و مفید هستند.
گاز مایع یا LPG چیست؟
گاز مایع یا ال‌پی‌جی (LPG:Liquefied Petroleum Gas) مایعی شامل ترکیب دو هیدروکربن بوتان و پروپان است. البته این ترکیب حاصل از یک فرآیند آزمایشگاهی نیست بلکه در پالایشگاه و براثر تصفیۀ گاز طبیعی یا نفت خام حاصل می‌شود. این گاز به‌طور طبیعی بی‌رنگ‌وبو است اما در فرآیندی ثانویه مقداری مرکاپتان که نوعی ترکیب گوگرددار است به آن اضافه می‌گردد تا بوی حاصل از آن هشداری در مواقع نشت احتمالی گاز از سیلندرها باشد. این گاز از بنزین سبک‌تر بوده و به همین دلیل در وزن مساوی حرارت بیشتری تولید می‌کند. گاز مایع توان اشتعال بالایی دارد و اگر حاوی 10 درصد بوتادین باشد می‌تواند ماده‌ای سرطان‌زا و موتاژن باشد.
سه اختصار گمراه‌کننده: LPG, LNG, CNG
ال‌پی‌جی (LPG: Liquefied Petroleum Gas) از مایع متشکل از پروپان و بوتان است. درواقع ال‌پی‌جی حاصل پالایش گاز طبیعی یا نفت خام است. اما ان‌پی‌جی(NPG: Natural Petroleum Gas) همان گاز طبیعی مایع‌شده است که عمدتاً از متان و اتان تشکیل شده است. سی‌ان‌جی(CNG: Compressed Natural Gas) نیز به سیلندرهای گاز طبیعی که به خاطر اشغال حجم کمتر فشرده شده‌اند گفته می‌شود. از سی‌ان‌جی به‌عنوان جایگزین بنزین، گازوئیل و گاز مایع در خودروها استفاده می‌شود و نسبت به هر سه میزان آلایندگی محیطی کمتری دارد.
قسمت‌های مختلف سیلندر گاز مایع
1- بدنۀ سیلندر
برای گاز مایع که دارای فشار بسیار کمتری نسبت به گاز طبیعی است از سیلندرهایی با بدنۀ دوپارچه یا درزدار استفاده می‌شود. این سیلندرها از جنس ورقه‌های فولادی هستند. ورقه‌های فولادی بدنۀ سیلندرهای گازی باید یکنواخت بوده و از نوع فولادهای اجاق باز یا کورۀ الکتریکی نوردشده باشند. در این ورقه‌ها نباید هیچ نوع درز، حفره، فرورفتگی، چین‌خوردگی و لایه‌لایه‌شدن وجود داشته باشد و انجام هر نوع تعمیر برای رفع هر کدام از عیب‌های مذکور ممنوع است.
بر روی بدنۀ تمام سیلندرهای استاندارد این موارد باید درج شده باشد:
1- شمارۀ سیلندر
2- سال ساخت سیلندر بر اساس سال ساخت و ماه میلادی
3- کمپانی و شرکت تولید‌کنندۀ سیلندر
4- فشار کاری سیلندر
5- فشار تست سیلندر
6- تاریخ تست هیدرواستاتیک
2- کلاهک یا طوقۀ سیلندر
کلاهک یا طوقۀ سیلندر محافظ شیر سیلندر است و نقش بسیار مهمی در حفاظت از شیر سیلندر و درنتیجه جلوگیری از خطرات احتمالی ایفا می‌کند.
3- شیر سیلندر گاز
سیلندرهای براساس نوع گازی که ذخیره می‌کنند دارای شیرهای راست‌گرد یا چپ‌گرد هستند. شیرهای راست‌گرد مخصوص گازهای اینرت و خنثی بوده و شیرهای چپ‌گرد برای گازهای آتش‌زا و خطرناک استفاده میشوند. گاز مایع در دستۀ دوم قرار می‌‌گیرد.
نقش رگولاتور در سیلندرهای گاز
رگولاتور فشار بالای گاز موجود در سیلندر را کاهش می‌دهد. فشار گاز مایع موجود در سیلندر بالاتر از حدی است که به‌طور مستقیم بتوان از آن استفاده کرد بنابراین جهت استفاده از سیلندرهای گاز مایع استفاده از رگولاتور برای کاهش فشار گاز ضروری است. نوع رگولاتور می‌بایست با توجه به نوع گاز موجود در سیلندر، فشار خروجی و فشار درونی سیلندر انتخاب کرد.
توجه داشته باشید که بازوبسته‌شدن مهرۀ رگولاتور برعکس تمام پيچ‌ها است، در جهت عكس حركت عقربه‌هاي ساعت بسته و در جهــت حركت عقربه‌هاي ساعت باز مي‌شود.
مصارف سیلندرهای گاز مایع
عرضۀ گاز مایع به‌صورت سیلندرهای مقاوم و قابل‌حمل باعث شده سیلندرهای گاز مایع کاربردهای متنوعی داشته باشند. کیفیت و ترکیب گاز مایع در تمامی موارد مصرفی یکسان است. درواقع حجم این سیلندرهای گاز است که کاربرد آن را تعیین می‌کند. به‌طورکلی می‌توان مصارف معمول گاز مایع را به این صورت دسته‌بندی کرد:
1- مصرف خانگی برای ایجاد گرمایش، پخت‌وپز و …. معمولاً سیلندرهای 5 تا 8 کیلویی برای مصارفی نظیر پخت‌وپز استفاده میشوند و سیلندرهای بالاتر از یازده کیلوگرم به‌عنوان جایگزین گاز شهری کاربرد دارند.
2- رستوران‌ها، کارگاه‌های تولیدی و مراکز تجاری در این مراکز بیشتر سیلندرهای بالاتر از 10 کیلوگرم برای مصارفی نظیر جایگزینی سوخت شهری استفاده میشوند.
3- سیلندرهای کوچک قابل‌حمل برای طبیعت‌گردان. در این دسته سیلندرهای کمتر از 3 کیلوگرم کاربرد دارد.
3- در نیروگاه‌های سیکل ترکیبی در ساخت سیستم جرقه‌زن
4- سوخت دوم برای خودروها
اثرهای زیست‌محیطی گاز مایع؛ محیط‌زیست کدام را ترجیح می‌دهد گاز مایع یا بنزین؟
بحران آلودگی هوا چالش بزرگی برای تمام کشورهای جهان است. افزایش جمعیت، صنعتی‌شدن و افزایش استفاده از خودروهای شخصی از عوامل مهم افزایش آلودگی هوا در سال‌های اخیر است. گوگرد، CO و SO2 از مهم‌ترین آلاینده‌های زیست‌محیطی هستند که درصد بالای آن‌ها در سوخت‌های فسیلی عامل افزایش این آلاینده‌ها در محیط‌زیست زمین است. در این میان یافتن سوختی که میزان آلایندگی آن از سوخت‌های متداولی مانند بنزین، دیزل و گازوئیل باشد می‌تواند راه‌حل مناسبی برای کاهش آلودگی هوا محسوب شود.
گاز مایع جزو فرآورده‌های سبک خروجی از برج تقطیر پالایشگاه‌هاست. به همین دلیل میزان گوگرد موجود در آن از بنزین و دیزل کمتر است. همین مقدار نیز را به‌طور کامل می‌توان جدا کرد. میزان کربن مونواکسید و گوگرد دی‌اکسید موجود در گاز مایع نیز 40 تا 60 درصد کمتر از بنزین است. درصد سایر ذرات آلاینده نیز در گاز مایع به‌مراتب از بنزین کمتر است. با این اوصاف به نظر می‌رسد گاز مایع طبعیت‌دوست‌تر از سوخت‌هایی نظیر بنزین و گازوئیل است و جایگزینی آن در سیستم حمل‌و‌نقل عمومی به پاکی هوای کلان‌شهرها کمک شایانی خواهد کرد.
آیا می‌توان گاز مایع را جایگزین CNG در خودروها کرد؟
امروزه در بسیاری از کشورهای دنیا از گاز مایع به‌جای سی‌ان‌جی برای سوخت خودروها استفاده می‌شود. ترکیه، کره جنوبی، روسیه، ایتالیا، لهستان، انگلیس و آمریکا کشورهایی هستند که از گاز مایع با عنوان اتوگاز برای سوخت خودروها استفاده می‌کنند. علاوه بر برتری‌های زیست‌محیطی گاز مایع نسبت به بنزین و گازوئیل، استفاده از گاز مایع حتی به‌جای CNG نیز مزایای زیادی دارد. آلایندگی کم، اقتصادی بودن، سازگاری با انواع خودروها، ایمن‌بودن سیلندرهای گاز مایع نسبت به گاز فشرده‌شدۀ CNG از مواردی است که کشورهای پیشرفته را برای استفاده از این گاز در موردها ترغیب کرده است.
گاز مایع در مقایسه با CNG ارزش حرارتی بالاتری دارد و با میزان سوخت‌گیری مشابه قدرت پیمایش آن 4 برابر بیشتر است. بنابراین استفاده از آن برای صاحبان خودروها مقرون‌به‌صرفه است.
از طرفی ازآنجایی‌که این گاز به‌صورت مایع است با موتورهای خودروهای بنزین‌سوز که بر پایۀ سوخت مایع طراحی شده‌اند سازگاری بیشتری دارد و برخلاف CNG به‌صورت خشک نمی‌سوزد. همین امر باعث می‌شود کارایی موتور با استفاده از گاز مایع 35 درصد بیشتر از CNG باشد.
سیلندرهای گاز مایع ؛ ایمن یا پرخطر؟
حرف‌وحدیث‌های متناقضی در مورد خطرهای سیلندرهای گاز مایع وجود دارد. باید گفت ایمن‌بودن یا نبودن سیلندرهای گاز مایع به رعایت استانداردهای لازم برای ساخت مخزن و همچنین فرآیند سوخت‌گیری بستگی دارد. نشت از سیلندر می‌توان به‌صورت مایع یا گاز صورت گیرد. ازآنجایی‌که چگالی این گاز تقریباً دو برابر هواست، در صورت نشت ابر غلیظی از گاز نزدیک سطح زمین تشکیل می‌شود که منجر به مسمومیت و خفگی خواهد شد. ایجاد هرگونه جرقه در فضای نشت گاز مایع نیز منجر به اشتعال و انفجار سریع می‌شود. از طرفی ضربه‌خوردن سیلندر در هنگام جابهجایی یا قرار گرفتن آن در معرض حرارت نیز باعث انفجار سیلندر خواهد شد.
هشدارهای استفاده از سیلندر گاز مایع
هنگام خرید سیلندر گاز مایع این نکته‌ها را در نظر بگیرید:
هنگام خرید سیلندر گاز مایع به سالم بودن اجزای مختلف آن ازجمله بدنه، شیر و کلاهک دقت کنید. سیلندرهایی با بدنه‌های آسیب‌دیده هستند انتخاب مطمئنی نخواهند بود.
چه محیطی برای نگهداری سیلندرهای گاز مایع مناسب نیست؟
1- مکان‌های سربسته بدون گردش هوای مناسب برای نگهداری سیلندرهای گاز مایع پرخطر هستند. مهم‌ترین نکته درخصوص محل نگهداری سیلندرهای گاز مایع تهویۀ مناسب هواست. به یاد داشته باشید که برای نگهداری از سیلندرها حتماً یک محوطۀ روباز مثل بالکن، حیاط یا پشت‌بام را انتخاب کنید. فضاهای بسته مانند زیرزمین یا پارکینگ محل‌های مناسبی برای نگهداری سیلندرهای گاز نیستند.
در صورت ضرورت استفاده از سیلندرهای گاز در محیط‌های سربسته، ابتدا از تهویۀ مناسب هوا در مکان موردنظر مطمئن شوید و هیچ‌گاه بیشتر از یک سیلندر گاز را در یک مکان سربسته نگه ندارید.
2- برای نگهداری از سیلندرهای گاز مایع مکان‌های پررفتوآمد را فراموش کنید. برای نگهداری سیلندرهای گاز مایع محلی را انتخاب کنید که احتمال ضربه‌خوردن و آسیب‌دیدن محفظۀ سیلندر مایع به حداقل برسد. مکان‌های پررفتوآمد مانند پلکان‌ها، محدوده‌های نزدیک به درب‌های ساختمان محل‌های پرخطری برای نگهداری سیلندرهای گاز مایع هستند.
3- دمای محیط نگاهداری سیلندرهای گاز مایع بسیار مهم است. دمای محیط نیز در تعیین محل نگهداری سیلندرهای گاز مایع اهمیت بسزایی دارد. سیلندر گاز مایع باید از حرارت مستقیم و یا تابش مستقیم نور خورشید دور باشد. افزایش دمای سیلندرهای گاز مایع با افزایش فشار داخل سیلندر می‌تواند منجر به انفجار گردد.
4- سیلندر گاز مایع را زیر سایر وسایل انبار خود قرار ندهید. هرگز بر روی سیلندر گاز مایع وسیلۀ دیگری قرار ندهید و از آن به‌جای جک و یا چهارپایه استفاده نکنید.
برای استفاده و جابهجایی از سیلندرهای گاز مایع به این نکته‌ها توجه کنید:
1- سیلندرهای گاز مایع در فضای آزاد امنیت بیشتر دارند. به‌طورکلی سیلندرهای گاز مایع برای استفاده در فضای باز ساخته شده‌اند، حتی سیلندرهای پیک‌نیکی خانگی و سفری. این قضیه برای سیلندرهای بزرگتر از 11 کیلو اهمیت بیشتری دارد. سیلندرهای بزرگتر همشِ باید خارج از ساختمان و حتماً به‌صورت ایستاده استفاده شوند.
2- رگولاتور مناسب انتخاب کنید. در انتخاب نوع رگولاتور دقت کنید و هرگز از رگولاتورهای فشارقوی در منزل استفاده نکنید. به یاد داشته باشید که از دست‌کاری رگولاتور جداً خودداری کنید.
3- شیر سیلندر گاز را زیاد باز نکنید. برای استفاده از تمام فشار گاز سیلندرهای گاز مایع تنها نیم‌دور بازکردن شیر کافی است. بازکردن کامل شیر کمکی به افزایش فشار گاز نمی‌کند و تنها در مواقع خطر مانعی برای بستن سریع شیر گاز است و خطر استفاده را افزایش می‌دهد.
4- سیلندرهای گاز مایع باید قائم نگه داشته شود. هنگام استفاده یا نگهداری از سیلندرهای گاز مایع حتماً آن‌ها را به‌صورت قائم روی زمین قرار دهید و از خواباندن آن‌ها جداً خودداری کنید.
5- از صحت اتصال سیلندرهای گاز مایع به سایر وسایل مطمئن شوید. در صورت اتصال سیلندر گاز مایع به اجاق‌گاز، بخاری یا سایر وسایل حتماً محل اتصال لوله (شيلنگ) به رگولاتور و اجاق‌گاز و غيره با بست آهني محكم شود. براي اطمينان هـرچه بيشتر از نبود نشتي پس از هر بار تعويض سيلندر، آزمون نشت گاز را با مقداري كف صابون به محل اتصالات شير، رگولاتور ، لوله اتصــال (شيلنگ ) و بست‌های مربوطه انجام دهید.
6- متناسب با اندازه و حجم سیلندر گازی از آن کار بکشید نه نیاز خود! قراردادن دیگهای بزرگ غذا بر روي سيلندر پیک‌نیکی براي پخت غذا بخصوص در فضاهاي مسدود بسیار خطرناك و حادثه‌آفرين است.
7- سهل‌انگاری در بستن شیر سیلندر گاز مایع مساوی است با فاجعه! از بسته‌بودن شیر سیلندر گاز مایع بعد از استفاده اطمینان حاصل کنید.
8- سیلندرهای گاز مایع را با مسالمت جابه‌جا کنید. در هنگام جابهجایی سیلندر گاز مایع از پرتاب‌کردن و غلطاندن سیلندر بر روی زمین اجتناب کنید. بهترین وسیله برای جابهجایی سیلندرهای گاز وسایل چرخ‌دار است. قبل از بلندکردن و جابهجایی سیلندرهای گاز سنگینی و توان خود را در نظر بگیرید و در صورت نیاز حتماً از دیگران کمک بگیرید.
9- فراموش نکنید که سیلندرهای گاز مایع دسته‌هایی برای جابهجایی دارند! برای جابهجایی سیلندرها فقط از دسته‌های تعبیه‌شده و یا خود بدنه استفاده کنید. شیر سیلندر یا رگولاتورها به‌هیچ‌عنوان قابل‌اعتماد نیستند.
10- سیلندر را با وسایل متصل به آن جابه‌جا نکنید. اگر سیلندر گاز مایع به‌وسیلۀ دیگری متصل است، از جابه‌جا نمودن آن قبل از جداسازی خودداری کنید. این کار از طرفی با افزایش وزن محموله و از طرفی با افزایش احتمال بازشدن و نشت سیلندر گاز مایع خط اشتعال و انفجار را افزایش می‌دهد.
همچنین به یاد داشته باشید که:
پرکردن سیلندرهای گاز مایع را به مراکز مطمئن بسپارید. پرکردن سیلندرهای پیک‌نیکی خانگی و سفری با خطر بیشتری همراه است. بنابراین ضروری است این کار را تنها به مراکز مجاز بسپارید. چراکه پرکردن بیش‌ازحد سیلندرها با افزایش فشار گاز داخل سیلندر امکان انفجار را به‌طور تصاعدی افزایش می‌دهد.
در کاربرد سیلندرهای گاز مایع خلاقیت به خرج ندهید. هرگز جهت بازكردن گرفتگي لوله‌های فاضلاب آشپزخانه و حمام و …. از گاز مایع استفاده نشود كه اين عمل بسيار خطرناك و فاجعه آور است متأسفانه شاهد حوادث خانمان‌سوز و تأسف‌بار در اين مورد بوده‌ایم .
وجود کپسول آتش‌نشانی برای هر ساختمانی ضروری است. يك عدد كپسول آتش‌نشانی مناسب در نزديكي وسايل گازسوز در دسترس قرار دهید .
